گزیده ای از کتاب “سرایندهی رهایی ایران: یادنامهی عارف قزوینی”
درباره ی تاریخ مشروطیت تاکنون پژوهشهای بسیار و ارزشمندی انجام گرفته؛ اما تاریخ ادبیات مشروطه همچنان عرصهای فراخ و نکاویده است و آنچه در باب سرآمدان شعر و ادب آن روزگار مانند ملکالشعرای بهار، میرزاده ی عشقی، ایرج میرزا، فرخی یزدی، نسیم شمال، علی اکبر دهخدا، لاهوتی و… به قلم آمده انگشت شمار بوده است. عارف قزوینی شاعر محبوب و مردمی عصر مشروطه نیز از این جریان برکنار نبوده و همین امر ضرورت تحقیق و اندیشه در این حوزه را ناگزیر کرده است.
عارف قزوینی در عمر کوتاهی که داشت پیشآمدهای مختلفی را از سر گذراند و با تمام ماجراها و پست و بلندیهایی که از محیط خانوادگی تا عرصهی سیاست و ادبیات خواسته یا ناخواسته برای او رخ داد از او شاعری یکّه و تنها ساخت و با آن که بسیار مورد طعن و انکار سیاسیون عافیتجو و ادیبان سنتی بود؛ اما همواره و تا واپسین لحظات زندگی، وطنپرستی صادق و بیریا باقی ماند.
عارف دورهی نوجوانی و جوانی خود را در دوران مظفرالدینشاه گذراند و با جهدی که در راه آزادی و مشروطهخواهی به خرج داد و مصائبی که دید، خود به تکه ای از تاریخ مشروطه بدل شد. او در طول ۵۴ سال زندگی، راههای بسیار پیمود شعر ساخت، تصنیف سرود و آواز خواند، و حتی خوشنویسی کرد و سرانجام موسیقی شناس و تصنیفسازی برجسته گشت؛ تا آنجا که حتی مخالفان او چون بدین اقلیم می رسیدند سپر انداخته و بیچون و چند، او را تصنیفسازی درخشان می شمردند.
در مورد زندگی و آثار عارف در زمینههای اجتماعی، سیاسی، هنری و ادبی به تفصیل در مقالات پیشرو سخن گفته شده و تکرار آن در این مجال بایسته نیست.
مجموعه ی حاضر که حاصل قریب ۱۰ سال جستجو و تحقیق دربارهی عارف است انتخابی ست از مقالات، گفتارها و گفتوگوهایی که دربارهی زندگی و سروده های طی ۸۰ سال گذشته در کتابها و نشریات مختلف از دوران « یگانه شاعر ملّی ایران » حیات عارف تاکنون منتشر شده است. البته با کسب اجازه از نویسندگان مقالات.
بخشی از مقالات که پیش تر به چاپ رسیده بدون تغییر و بخشی دیگر برای طبع در مجموعهی حاضر توسط مؤلفان گرامی بازنگریسته شده و پارهای دیگر برای نخستین بار است که در این یادنامه به طبع سپرده میشود. این گفتارها شامل بررسی زندگی، شعر و تصنیفهای عارف، جایگاه عارف در شعر و ادب عصر مشروطه، مناسبات عارف با معاصران و دوستیها و دشمنیهای متقابل و از جمله عیان شدن آنچه به مخاصمهی او و ایرج میرزا کشید، خاطراتی از مشاهیر که با او دوستی، مکاتبه یا حشر و نشر داشتهاند، سرنوشت چاپ آثار عارف در دوران حیات و پس از مرگ،
سوگسرودههایی برای عارف و حتی تنها گفتار مکتوبی که از جیران خدمتکار با وفای عارف برجای مانده است.
در ترتیب مقالات سعی بر آن بوده تا حد مقدور سیر زندگانی شاعر در چند بخش به تفکیک و برحسب توالی تاریخی رعایت شود. تعدادی از مقالات از نشریات و کتابهای دههی ۲۰ هجری شمسی برگزیده شده و علاوه بر غلطهای چاپی، رسم الخطی متفاوت با آنچه امروز متعارف است دارد و ازینرو برای یکدست شدنِ متن کتاب، به صورت نوشتاریِ معیار درآمده؛ دیگر آن که بعضی تصنیفها و شعرهای عارف به صورتهای متفاوتی در مقالات آمده که ناگزیر آن ها را به همان شکل آوردیم.
و از آنجا که ضبط برخی از این ابیات آشکارا نادرست بوده، تصحیح شده است. حجم بعضی از مقالات به ضرورت کوتاه شده و با علامت سه نقطه (…) مشخص شده و در چند مورد نیز کلمه یا جملهای را به خاطر محدودیتها و مصلحت ها با علامت قلاب و سه نقطه […] نشان داده شده است. در مورد پانوشت مقالات باید خاطرنشان کرد که تمامی پانوشتهای مقالات به همان شکل که نویسندهی مقاله نگاشته، با اندک تغییرات ویرایشی (همچون جدانویسی ها، دو املایی ها، حذف کردن گیومه های اضافی…) آمده است. و اگر در صورت نیاز، نوشته ای به آن اضافه شده باشد آن را با نام گرد آورنده مشخص کرده ایم. همچنین عنوان هر مقاله را با ستاره (*) نشان کرده و منبع آن را در پا نوشت ها آورده ایم.
که عنوان یادنامه بدان مزین است از نام مقالهی دکتر « سرایندهی رهایی ایران » محمدعلی اسلامی ندوشن گرفته شده که این امر هم به پیشنهاد دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی صورت گرفت.
پیش تر مجموعه اسناد و نیز همراه با توضیحات و فهرست جداگانه برای این اثر در نظر گرفته و تنظیم شده بود؛ اما در هنگام چاپ )به جهت مشکلات
چاپ و نشر( به ناگزیر از انتشار این بخش صرف نظر گردید. سرانجام امید است مجموعه ی حاضر مورد پسند و اقبال محققان و دوستداران ادبیات عصر مشروطه و به ویژه عارف قرار گیرد.
مهدی بهخیال
همدان/ زمستان ۱۳۹۴
تصاویر
