ترجمه‌ی سرگذشـت حاجی بابای اصفهـانی که محصول سال‌های پختگی میرزا حبیب اصفهانی و متکی به تجربه‌های گذشته‌ی او به منظور کشف قابلیت‌های زبان فارسی است، یک ترجمه‌ی متعارف نیست و در چارچوبِ تنگِ تعریفِ ترجمه نمی‌گنجد. ترجمه‌ی سرگذشت حاجی بابای اصفهانی بازآفرینی یک اثر گمشده و تلاشی برای نوشتن یک رمان ایرانی ــ اولین رمان ایرانی ــ به دست یک نویسنده‌ی ایرانی‌ست. زبان میرزا حبیب متکی‌ست به فارسی کهن و با اتکا به این پشتوانه است که زمینه‌ی رهایی خودش را از بند زبان رسمی و مُنشیانه‌ی قاجاری فراهم می‌کند. میرزا حبیب ایجاز و استحکام و وقار زبانش را به اسلاف خودش مدیون است و زبان او حلقه‌ی پیوندی‌ست میان فارسی‌نویسی قرن ششم هجری با عصر ما. میرزا حبیب زبانی را که به دست مُنشیان بی‌مایه و ادیبان متظاهر قُلمبه‌سُلمبه‌نویس معاصرش به زبانِ الکنِ به بُن‌بست رسیده و دست و پا بسته‌ای تبدیل شده بود، به یک زبان زنده‌ی داستان‌گو تبدیل کرد و با تسلطی که بر زبان گفتار زمانه‌اش داشت و با پیوند زدن این زبان به زبان نُهصدساله‌ی فارسی، به همنهادی رسید که در قالب رمان به خوبی جا می‌افتاد و جواب می‌داد.
سرگذشت حاجی بابای اصفهانی برای اولین بار در سال 1905 میلادی در کلکته و از روی نسخه‌ی دستنوشته‌ی شیخ احمد روحی کرمانی به چاپ رسید. ویرایش جدیدی که از این اثر به دست دارید اولین ویرایشی‌ست که براساس نسخه‌ی دستنوشته‌ی خود میرزا حبیب اصفهانی به چاپ می‌رسد.
